Fréttaskýringaþátturinn Kveikur birti í gærkvöldi úttekt á umhverfisslysinu sem Arctic Fish ber ábyrgð á þegar þúsundir kynþroska eldislaxa sluppu úr sjókví fyrirtækisins við Kvígindisdal í Patreksfirði. Lögreglan hefur málið nú til rannsóknar sem mögulegt sakamál.
Meðal viðmælenda Kveiks var Guðni Guðbergsson, sviðsstjóri ferskvatns- og fiskeldissviðs Hafrannsóknastofnunar. Undir lok þáttarins veltir fréttamaður Kveiks upp lykilspurningu þegar kemur að sjókvíaeldinu: Hvað með náttúruna sjálfa?
Svar Guðna fangar stöðuna vel:
„Það snýr að þessum líffræðilega fjöbreytileika og hvað við, af okkar kynslóð, getum leyft okkur að ganga á umhverfið og náttúruna þannig að við völdum breytingum sem eru óafturkræfar og geri það að verkum að komandi kynslóðir geti ekki gengið að því sama. Það þýðir að það sem við erum að stunda núna er ekki sjálfbært.“
„ […] Guðni Guðbergsson, sviðsstjóri hjá Hafrannsóknastofnun, segir að þetta hafi verið „atburður sem maður var að vonast til að myndi ekki gerast.“ Hann segir að það hve mikill kynþroski hafi verið hjá löxunum sem voru í kví Arctic Fish hafi komið á óvart.
Eftir að götin uppgötvuðust kom nefnilega í ljós að óeðlilega margir laxar í þessari tilteknu kví voru orðnir kynþroska. Það er kynþroska fiski eðlislægt að leita upp í ár til að auka kyn sitt. Og þá eru líkur á að ólíkir stofnar, eldisfiskur og villtur, eignist afkvæmi saman.
„Í áhættumatinu er gert ráð fyrir því að það sé ljósastýring, eða ljós í kvíunum, sem að í rauninni platar fiskinn þannig að hann sér ekki mun á daglengdinni, þannig að hann heldur að það sé eilíft sumar og er ekki lagður af stað í kynþroska,“ útskýrir Guðni hjá Hafrannsóknastofnun.
„Þá virðist það vera að þarna hafi eitthvað klikkað þannig að þessir fiskar voru kynþroska, sluppu út stórir, tiltölulega seint að sumri, þannig að þeir fóru að leita upp í ár,“ segir hann. „Þetta eru þættir sem að áhættumatið gerði ekki ráð fyrir.“
Villtur íslenskur lax hrygnir í ám á haustin og þar klekjast seiðin. Þau alast upp í ánni í um tvö til fimm ár. Síðan ganga þau til sjávar þar sem meira æti er að finna. Í sjónum stækkar laxinn og dafnar og snýr síðan aftur upp í ána eftir eitt eða tvö ár.
Laxinn sem er alinn í kvíum við Íslandsstrendur, þar með talið sá sem slapp frá Arctic Fish, er ekki af íslenska stofninum, heldur norskur lax sem hefur verið ræktaður sérstaklega svo hann henti til eldis: hálfgert húsdýr sem nú leikur lausum hala í íslenskri náttúru.
Sjókvíaeldi á laxi af eldisstofni er bannað á stórum hluta strandsvæðisins í kringum landið, til verndar villtum laxastofnum. Þetta eru svæði þar sem fjölmargar þekktar laxveiðiár er að finna. En kynþroska strokulax veit ekkert um verndarsjónarmið, hann vill bara komast upp í á.
…
Framkvæmdastjóri fyrirtækisins, Stein Ove Tveiten, harmaði atvikið í viðtali við RÚV í september. „Það er afar miður að þetta hafi gerst, við erum ákaflega leið yfir því, það sem ekki á að gerast gerðist,“ sagði hann. „Á hverjum degi vinnum við að því að forðast svona nokkuð.“
Tvennt vekur athygli: ljósastýringin, sem hefur áhrif á kynþroska laxanna, og eftirlit með netapokanum sem hangir niður úr kvínni.
Samkvæmt rekstrarleyfi fiskeldisstöðvarinnar á að viðhafa ljósastýringu við kvíarnar frá 20. september til 20. mars. Samkvæmt upplýsingum frá Matvælastofnun leikur grunur á að fyrirtækið hafi ekki gætt að þessu.
Þegar slátrað var upp úr kvínni kom nefnilega í ljós að 35 prósent af því úrtaki sem var rannsakað voru orðin kynþroska. Til samanburðar var jafngamall lax í eldi í Arnarfirði skoðaður. Af úrtakinu sem kannað var þar reyndist enginn fiskur kynþroska.
Engin ákvæði eru í lögum um hversu oft eigi að kanna ástand netapokans. Samkvæmt eigin gæðahandbók Arctic Fish er gert ráð fyrir að netapokarnir séu kannaðar á 60 daga fresti. En samkvæmt upplýsingum Matvælastofnunar liðu 95 dagar án þess að fyrirtækið kannaði ástandið á netapokanum sem fiskarnir sluppu úr.
Stærsti hluthafinn í Arctic Fish er norski laxeldisrisinn Mowi, sem keypti nýlega rúmlega helmingshlut í fyrirtækinu.
Svo vildi til að forstjóri norska móðurfélagsins, Ivan Vindheim, var staddur á Íslandi í síðustu viku og talaði á ráðstefnu um fiskeldi.
„Í fullri auðmýkt segjum við að Mowi sé eitt allra fremsta sjávarafurðafyrirtæki í heimi, ef ekki það fremsta,“ sagði Vindheim á ráðstefnunni.
„Við getum rökstutt það með tölum því við mælumst númer eitt bæði í markaðsvirði og sjálfbærni.“
Kveikur óskaði eftir viðtali við Vindheim, einkum til að ræða hvað hefði gerst í Patreksfirði. Hann afþakkaði, kvaðst ekki geta rætt atvik sem lögreglan væri að rannsaka. Kveikur ítrekaði viðtalsbeiðnina á ráðstefnunni en Vindheim sagði þá jafnframt að sjónarhorn umfjöllunarinnar væri þröngt og Kveikur vildi ekki fjalla um jákvæða þætti laxeldis. Þegar kveikt var á myndavél lét hann sig hverfa.
Vindheim hafði þó rætt við Morgunblaðið og veitt viðtal fyrir fréttatíma RÚV, þar sem hann ræddi við Pétur Magnússon fréttamann.
„Þú notaðir orðið hörmungar en það er ekki vísindaleg lýsing,“ sagði hann í viðtalinu. „Það þýðir ekki að við lítum málið ekki alvarlegum augum.“
Spurður hvort fyrirtækið ætli að axla kostnaðinn við að sækja fiskinn og við umhverfisáhrif slíkra slysa, í þessu tilviki og í framtíðinni, sagði Vindheim að margir aðilar kæmu við sögu og stjórnvöld réðu því á endanum.
„En ég ítreka að við erum ábyrgt fyrirtæki. Við hreinsum að sjálfsögðu til eftir okkur,“ sagði hann.
Fyrirtækið hefur sagt að möguleg orsök gatanna sé að fóðurdreifari í kvínni hafði verið færður að brún hennar. Tvö lóð sem héngu neðan úr dreifaranum hafi að öllum líkindum nuddast við netapokann og gert á hann göt. Búnaðurinn var á þeirri hlið kvíarinnar sem göt komu á frá 8. til 20. ágúst, sem þýðir að lóðin gætu hafa nuddast utan í kvína í nærri hálfan mánuð án þess að því væri gefinn gaumur.
…
Vindheim, forstjóri Mowi, sagði í viðtalinu við fréttamann RÚV að ef tekið væri tillit til allra þátta væri sjókvíalaxeldi afar sjálfbært.
„Það er einnig afar mikilvægt fyrir samfélögin,“ segir forstjórinn. „Ég tel því að við getum lifað með villta laxinum, einnig á Íslandi, í framtíðinni, eins og annars staðar þar sem við erum með starfsemi.“
…
Á Íslandi er erfðablöndun reyndar nú þegar hafin, samkvæmt niðurstöðum rannsóknar Hafrannsóknastofnunar sem voru birtar í sumar.
„Þannig að það að menn telji það að það lifi ekkert af þessum fiskum af, það er alla vega ekki að raungerast hér,“ segir Guðni Guðbergsson hjá Hafrannsóknastofnun.
„Við erum að sjá að þeir eru búnir að klára sinn lífsferil og eru komnir aftur inn í árnar, til þess að hrygna þá með villtum stofnum,“ segir hann.
…
Guðni hjá Hafrannsóknastofnun segir að ef eldislaxarnir blandist inn í íslenska stofna minnki líffræðilegur fjölbreytileiki, sem beri að viðhalda. Hann bendir á að mikilvægir erfðaeiginleikar geti horfið: „Aðlögunarhæfni minnki, stofnarnir breytast og þar með stofnstærð til lengri tíma.“
En hvað með náttúruval? Velst erfðaefni eldislaxins mögulega út til lengri tíma? „Ef þetta væri einstakur atburður til dæmis, þá myndi náttúruvalið virka til þess að velja þá út,“ segir Guðni.
„Ef uppsprettan er hins vegar stöðug, það eru alltaf að koma aðkomufiskar inn og þeir eru að blandast, þá smám saman þynnist út erfðaefnið í þessum villtu stofnum og þeir verða þá líkari og líkari eldisstofnunum,“ segir hann.
…
Stjórnsýsla og eftirlit hafi verið veikburða og brotakennt og ekki ráðið við vöxtinn í eldinu.
„Hér voru menn að fara býsna hratt,“ segir Guðni hjá Hafrannsóknastofnun. „Það snerist mjög mikið um það að fá leyfi hratt og vel og mönnum lá ansi mikið á.“ Hann segir að eitt af því sem starfsfélagar hans í Noregi segi þegar þeir séu spurðir hvað þeir hefðu gert öðruvísi ef verið væri að hefja sjókvíaeldi þar sé að fara hægar.
Svo er það eitt megintækið til að meta hversu mikið laxeldi Ísland þolir án óviðunandi umhverfisskaða: áhættumat erfðablöndunar. Eftir slysið í Patreksfirði tilkynnti Hafrannsóknastofnun að matið yrði endurskoðað í ljósi þess að ekki hafði verið gert ráð fyrir að svo mikið af kynþroska eldislaxi gæti gengið upp í ár landsins. Guðni segir að í raun þurfi að aðlaga áhættumatið að atburðunum sem séu búnir að koma fram.
Sjókvíaeldi hefur skapað atvinnu, meðal annars á Vestfjörðum, landshluta sem lengi hefur átt undir högg að sækja. Í deilum um sjókvíaeldi eru miklir hagsmunir undir, og það má kannski segja að þar togist á tvenns konar landsbyggðarsjónarmið: uppbygging fiskeldisstöðva og svo hagsmunir landeigenda sem hafa tekjur af stangveiði. En hvað með náttúruna sjálfa?
„Það náttúrulega snýr að þessum líffræðilega fjölbreytileika,“ segir Guðni, „og hvað við í okkar kynslóð getum leyft okkur að ganga á umhverfið, á náttúruna, þannig að við völdum breytingum sem eru óafturkræfar og gerir það þá að verkum að komandi kynslóðir geta ekki gengið að því sama,“ segir hann.
„Sem þýðir það að það sem við erum að stunda núna er ekki sjálfbært.“